Η Αμφίπολις ιδρύθηκε το 437 π.Χ. από τους Αθηναίους (τον στρατηγό Αγνωνα, γιο του Νικία) στη θέση της παλαιότερης πόλης Εννέα Οδοί, που αναφέρει και ο Ηρόδοτος, στις όχθες του Στρυμόνα.
Από την ίδρυσή της μέχρι τον 13ο ή 14ο αιώνα διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στα πράγματα της Μακεδονίας αλλά και της Ελλάδος γενικότερα. Σήμερα, λόγω της καθημερινής αναφοράς ως προς τις εξελίξεις και αποκαλύψεις των ανασκαφών, μπορούμε να σημειώσουμε τους σημαντικότερους σταθμούς στην ιστορία της πόλης, με ένα συνοπτικό σημείωμα.
Η Αμφίπολις ιδρύθηκε το 437 π.Χ. από τους Αθηναίους (τον στρατηγό Αγνωνα, γιο του Νικία) στη θέση της παλαιότερης πόλης Εννέα Οδοί, που αναφέρει και ο Ηρόδοτος, στις όχθες του Στρυμόνα.
Το 424 π.Χ. ο Κλέων με τους Αθηναίους έδωσαν εδώ μεγάλη μάχη κατά των Σπαρτιατών κατά την οποίαν σκοτώθηκαν 6.000 Αθηναίοι αλλά και οι δύο αρχηγοί των αντιπάλων παρατάξεων. Κατηγορήθηκε μάλιστα για την αποτυχία των Αθηναίων ο Θουκυδίδης, ο οποίος διέφυγε στην εξορία του, όπου έγραψε και τη γνωστή ιστορία του.
Το 421 π.Χ. με την Νικίειο Ειρήνη, η πόλη παραχωρήθηκε στους Αθηναίους, που τελικά δεν έγιναν κύριοί της αλλά έμεινε ανεξάρτητη μέχρι τους χρόνους του Φιλίππου Β' της Μακεδονίας.
Το 357 π.Χ. ο Φίλιππος (386-336 π.Χ.) κατέλαβε την πόλη και φυσικά τα μεταλλεία χρυσού και αργύρου της περιοχής του Παγγαίου, και έτσι απέκτησε μεγάλη δύναμη την οποία χρειαζόταν στη συνέχεια.
Το 334 π.Χ. ο Αλέξανδρος (356-323 π.Χ.) από εδώ ξεκίνησε για την κατάκτηση της Ασίας.
Το 311 π.Χ. στην Αμφίπολη, μετά τον θάνατο της Ολυμπιάδος, κατά διαταγήν του Κασσάνδρου (350-297 π.Χ.), δολοφονήθηκε η σύζυγος τού Μ. Αλεξάνδρου Ρωξάνη και ο μικρός τους γιος Αλέξανδρος.
Το 168 π.Χ. κατά τον Γ' Μακεδονικό πόλεμο, μεταξύ Μακεδόνων και Ρωμαίων, στη μάχη της Πύδνας, ο βασιλεύς των πρώτων Περσεύς ηττήθηκε κατά κράτος από τον Ρωμαίο ύπατο Λεύκιο Αιμίλιο Παύλο. Εκεί έπεσαν περισσότεροι από 20.000 Μακεδόνων. Καταλύθηκε έτσι το ένδοξο Βασίλειο της Μακεδονίας και από τότε το κέντρο διοίκησης μεταφέρεται στην Αμφίπολη.
Το 167 π.Χ. στην Αμφίπολη, σε συνέδριο, ο Λεύκιος Αιμίλιος Παύλος ανήγγειλε τις αποφάσεις της Ρώμης για την τύχη της Μακεδονίας. Οι αποφάσεις αναφέρονταν σε πολιτικά, οικονομικά και κοινωνικά μέτρα. Ο Ρωμαίος ύπατος χρησιμοποίησε τότε εκεί τη λέξη Ελευθερία και αποφασίστηκε, μεταξύ άλλων, ο διαμελισμός της Μακεδονίας σε τέσσερα τμήματα-κρατίδια. Στο πρώτο, μεταξύ Νέστου και Στρυμόνος ορίστηκε ως πρωτεύουσα η Αμφίπολη. Μεταξύ άλλων, τότε διατάχθηκε και η αχρήστευση-κλείσιμο των μεταλλείων χρυσού και αργύρου. Το τελευταίο πρέπει να προσεχθεί ιδιαίτερα επειδή εδώ, στην Αμφίπολη, λειτουργούσε τότε το μεγαλύτερο νομισματοκοπείο.
Εκτός όμως από τα πολεμικά και άλλα γεγονότα, που σημάδεψαν τη διαδρομή στην ιστορία της πόλης, υπάρχουν και οι πνευματικές και καλλιτεχνικές επιδόσεις. Από εδώ, κατά τον Πλίνιο, καταγόταν ο κορυφαίος Ελληνας ζωγράφος Πάμφιλος (390-350 π.Χ) που εγκαταστάθηκε στη Σικυώνα όπου ανέλαβε τη διεύθυνση της Σικυωνίου Σχολής. Δίδασκε ζωγραφική και τακτικοί μαθητές του υπήρξαν ο Μελάνθιος και ο Παυσίας και ακροατές πολλοί και μεταξύ αυτών ο περίφημος Απελλής, που τότε ήδη ήταν ονομαστός ζωγράφος. Ετσι, ο Απελλής συνδέεται με την Αμφίπολη διά του Παμφίλου. Ενα από τα σπουδαιότερα έργα του Απελλή, μεταξύ των αναρίθμητων προσωπογραφιών του Φιλίππου και του Αλεξάνδρου, ήταν και αυτό που παριστά τον Αλέξανδρο ως επίγειο Δία με τον κεραυνό στο χέρι.
Για τα ευρήματα που ανακαλύπτονται στο λόφο Καστά της Αμφίπολης, οι ερευνητές-ανασκαφείς μέχρι τώρα δεν έχουν καταλήξει σε συμπεράσματα. Το παμμέγιστο μνημείο, που όμοιό του δεν έχει αποκαλυφθεί μέχρι τώρα, φαίνεται στις εικόνες που δίδονται στη δημοσιότητα ότι είναι θεμελιωμένο πάνω σε ορυχείο-μεταλλείο χρυσού ή αργύρου, που μπορεί να έχει και συμβολική σημασία. Εάν το μεταλλείο ήταν αδρανές-εξαντλημένο κατά την ανέγερση του μνημείου ή ήταν εν ενεργεία μέχρι την κατάργηση-απαγόρευση του 167 π.Χ., με τον τεμαχισμό της Μακεδονίας ώστε η χώρα να στερηθεί τη βασικότερη πλουτοπαραγωγική πηγή, χρειάζεται να διερευνηθεί. Αξίζει να προσεχθεί ιδιαίτερα πως εδώ, όπως προαναφέρθηκε, λειτουργούσε το σπουδαίο νομισματοκοπείο της πόλης. Εάν γυρίσουμε προς την κατεύθυνση του ταφικού μνημείου και με τον λέοντα στην κορυφή του, που μας θυμίζει τη Χαιρώνεια, η προσωπικότητα που ενταφιάστηκε εδώ θα πρέπει να είναι από τις μεγαλύτερες της ιστορίας, άλλως δεν δικαιολογείται τέτοιους είδους και μεγέθους μνημείο. Ακόμη μία εκδοχή γι' αυτό να είναι ένα τρόπαιο για ένα από τα γεγονότα που παρατέθηκαν. Ας αφήσουμε όμως τους ειδικούς να τελειώσουν το σπουδαίο έργο τους».
